نبوت یا پیامبری، گزینشی الهی است که معارف الهی از سوی خداوند بر بنده برگزیدهاش وحی میشود تا اخلاق و کردار بندگان را در مسیر کمال و سعادت، رهبری کند. مهمترین ویژگیهای پیامبران، دریافت وحی، تواناییمعجزه و عصمت است.
ضرورت نبوت و بعثت پیامبران، در قرآن کریم، روایات معصومان و متون کلامی مورد تاکید قرار گرفته و دلایلی برای آن ذکر شده است؛ از جمله اتمام حجت بر انسانها، نیازمندی ذاتی انسان، و نیازمندی انسان به اجتماع. بر اساس آیات قرآن کریم، همه انبیا اهداف مشترکی داشتهاند؛ از جمله دعوت به توحید و معاد، برپایی عدل و داد، تعلیم و تربیت، تزکیه و تقوا و همچنین آزادسازی انسانها از غل و زنجیرها.
آموزه نبوت را از اصول دین به شمار آوردهاند که باور به آن شرط مسلمانی است. این آموزه در اسلام به معنای پیامبری حضرت محمد(ص) و پیامبرانی است که در قرآن یا سنت نبوی از آنان یاد شده است. نبوت با حضرت آدم(ع) آغاز شده و بنابر آیه صریح قرآن کریم، با نبوت حضرت محمد(ص) پایان یافته است. شیعیان و اهل سنت در این باور با یکدیگر همراهاند. شیعیان با استناد به آیات قرآن و روایات معصومان، معتقدند که پس از پایان نبوت، خداوند امامان را برای حفظ و تبیین دین برگزیده است.
نبوت، یا پیامبری، بر اساس قرآن کریم، گزینشی الهی است که خداوند، معارف الهی را بر بنده برگزیدهاش وحی میکند تا اخلاق و کردار بندگان را در مسیر کمال و سعادت، رهبری و هدایت کند. اعتقاد به نبوت، ضروری دین اسلام و از مسلمات همه ادیان آسمانی است. نبوت و مشتقات آن در زبان عربی در چند معنا به کار رفته است که عبارتاند از: خبردهنده، مکان مرتفع،خروج از مکان، راه روشن، و صدای مخفی.
بنابر قول مشهور، بین نبی و رسول تفاوتهایی وجود دارد و با آنکه هر رسولی نبی است، اما همه انبیا رسول نیستند. بر این اساس، رسول در خواب و بیداری وحی را دریافت میکند، اما نبی تنها در خواب. علاوه بر این، وحی بر رسول از وحی بر نبی عالیتر است. چرا که وحی بر رسول را جبرئیل ابلاغ میکند، اما وحی بر نبی از طریق فرشتگان دیگر یا الهام قلبی یا رؤیای صادقه صورت میپذیرد. با این حال برخی معتقدند رسول و نبی، در معنا مترادف هستند.
در کتابهای کلامی از مباحث نبوت، در دو بخش عمده نبوت خاصه و نبوت عامه بحث میشود. منظور از نبوت عامه مجموعه مباحث درباره اصل نبوت همچون ضرورت بعثت انبیاء،عصمت و معجزه است. مراد از نبوت خاصه هم مسائلی است که درباره نبوت یک فرد خاص مطرح میشود؛ از جمله: دلایل پیامبری یک شخص خاص و معجزات او.
ضرورت نبوت و بعثت پیامبران، در قرآن کریم، روایات معصومان و متون کلامی مورد تاکید قرار گرفته و دلایلی برای آن ذکر شده است؛ از جمله اتمام حجت بر انسانها، نیازمندی ذاتی انسان، و نیازمندی انسان به اجتماع.
بر اساس آیات قرآن کریم، همه انبیا اهداف مشترکی داشتهاند؛ از جمله دعوت به توحید و معاد، برپایی عدل و داد، تعلیم و تربیت، تزکیه و تقوا و همچنین آزادسازی انسانها از غل و زنجیرها.
پیامبران الهی دارای ویژگیها و اختصاصاتی هستند؛ از جمله دریافت وحی الهی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، انجام معجزه برای اثبات ادعای نبوت خود و همچنین برخورداری از عصمت.
وحی، یعنی القا و انتقال کلام خدا به پیامبران، بر اساس قرآن کریم، یکی از ویژگیهای مشترک همه پیامبران از جمله نوح، ابراهیم، اسماعیل، عیسی و حضرت محمد، پیامبر اسلام است.[۴۴] خداوند بیشتر به واسطه جبرئیل و گاه بی واسطه، معارف و دستورات دینی را جهت ارشاد و راهنمایی مردم، به پیامبران انتقال میدهد.[۴۵]
معجزه، کار شگفت و خارقالعادهای است که پیامبران برای اثبات ادعای نبوّت خود انجام میدادهاند؛ کارهایی که انسانهای عادی از انجام آن ناتوانند.در آیات مختلفی از قرآن کریم به معجزات پیامبران اشاره شده است. بیشتر متکلمان شیعه، معتقدند که اعجاز، کار مستقیم الهی است و از جانب خدا صورت میگیرد. در مقابل، بیشتر فلاسفه بر این باورند که پیامبران با اتکا به قدرت فوقالعاده نفس خود، معجزه میکنند.
عصمت، به باور متکلمان شیعه، لطفی از جانب خدا، و به باور فلاسفه، قدرتی درونی در پیامبران است که بر اساس آن، اگرچه قدرت ارتکاب گناه را دارند، اما از گناه یا ترک واجب خودداری میکنند.
برخی از محدثان شیعه مانند شیخ صدوق، معتقدند که انبیا از آغاز پیامبری دارای عصمتاند. به باور صدوق، پیامبر حتی در دوران نبوت ممکن است دچار سهو شود. با این حال شیخ مفید، از شاگردان برجسته شیخ صدوق، نظر استاد خود را نقد کرده و نظریه سهو النبی را کوتاهی در حق پیامبر میداند. شیخ مفید عصمت پیامبر اسلام را برتر و گستردهتر از عصمت دیگر پیامبران میداند.
اولین پیامبر الهی حضرت آدم است که به همراه همسرش حوا در بهشت آفریده شد و به دلیل خوردن میوه ممنوعه به همراه همسرش از بهشت اخراج شدند. آخرین پیامبر، حضرت محمد(ص)، در سال ۵۷۰ میلادی در شهر مکه به دنیا آمد.
پنج تن از پیامبران به نامهای نوح(ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و محمد(ص) اولوالعزم هستند یعنی تنها این پیامبران دین و احکام جدیدی آوردند. پیامبران دیگر، دین و آیین پیامبران اولوالعزم پیش از خود را تبلیغ میکردندمقام و درجات پیامبران با هم تفاوت دارددر قرآن تنها نام ۲۶ تن از انبیا آمده است.
در بیشتر روایات تعداد انبیا ۱۲۴ هزار نفر دانسته شده که ۳۱۳ نفر آنها رسول هستند،عدد پیامبران در برخی احادیث هشت هزار تن ذکر شده است به باور علامه مجلسی، عدد هشت هزار، تنها به پیامبران بزرگ اشاره دارد
برخی از پیامبران الهی دارای کتاب آسمانی بودهاند. پیام الهی که توسط این پیامبران دریافت میشد، در مجموعهای به نام کتاب مقدس یا کتاب آسمانی جمعآوری میشده و منبع اصلی پیروان آن دین و ملاک عمل و اعتقادات آنان بوده است. برخی از پیامبران که کتاب آسمانی داشتهاند، عبارتند از نوح، ابراهیم (صحف)، داوود (زبور)، موسی (تورات)، عیسی (انجیل) و محمد (قرآن).
خاتمیت، مفهومی کلامی و از آموزههای مشترک همه مسلمانان است؛ به این معنا که پس از حضرت محمد(ص) پیامبر و دین دیگری نخواهد آمد. این عنوان از خود قرآن کریم گرفته شده است. در آیه ۴۰ سوره احزاب، قرآن کریم صریحا تعبیر خاتم النبیین را برای حضرت محمد(ص) به کار برده است.
اعتقاد به خاتمیت، هم در زمان پیامبر اکرم(ص) و هم در دورههای بعدی میان مسلمانان امری روشن و پذیرفتهشده بوده است. این آموزه همواره از ضروریات دین اسلام شمرده شده است، به این معنا که هر کس خاتمیت پیامبر را نپذیرد، از دین خارج شده و گویی نبوت پیامبر را نپذیرفته است.
شیعیان بر اساس آیات قرآن و روایات متعددی مانند حدیث ثقلین معتقدند پس از پایان نبوت، خداوند به واسطه امامانی که حافظ و بیانکننده دین هستند، آخرین دین را حفظ کرده است و در زمان مناسب، آخرین امام که زنده است و به صورت ناشناس زندگی میکند را مأمور میکند تا با حاکم کردن اسلام در سراسر جهان، بشر را به نهایت هدایت و کمال خود برساند.